Tarım ve Orman Bakanlığı’nın planlı üretim kapsamındaki 13 üründen birisi kuru soğan. Adana’da, Hatay Reyhanlı’da turfanda kuru soğan hasadı yapılıyor. Hasatla birlikte sorunlar da başladı. En önemli sorun tarladaki fiyatın düşük olması.
Üreticiler, dün (27 Nisan Pazar günü) Hatay Reyhanlı’da seslerini duyurmak için basın açıklaması yapacaktı. Ticaret Bakanlığı ile Tarım ve Orman Bakanlığı, Cumartesi akşamı devreye girerek Salı gününe kadar sorunu çözeceklerini belirterek kitlesel basın açıklamasını iptal ettirdi. Şimdi her kes iki bakanlığın nasıl bir çözüm getireceğini bekliyor.
Güncel gelişmelerden önce kuru soğan ile ilgili dünya ve Türkiye’deki genel duruma bakmakta yarar var.
Soğan her mutfağın vazgeçilmezi
Tarım ve Orman Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü tarafından 2024 yılında yayımlanan “Kuru Soğan Ürün Raporu”na göre, soğan dünyada gelir düzeyine bağlı olmaksızın zengin-yoksul bütün ailelerin mutfağına giren nadir sebzelerden biridir. İnsan beslenmesi açısından önemli birçok vitamin ve mineral maddesi içermesinin yanında insanlık tarihinin başlangıcından bu yana kullanımı bilinen tıbbi bitki niteliğindedir.
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü(FAO) verilerine göre; 2022 yılı dünya sebze ekim alanı yaklaşık 58,3 milyon hektardır. Dünya sebze ekim alanında yüzde 10,2 ile kuru soğan ilk sırada yer alıyor. En çok kuru soğan ekim alanına sahip olan ülke 1,9 milyon hektar ile Hindistan’dır. Hindistan’ı sırasıyla 1,1 milyon hektar ile Çin, 596 bin hektar ile Nijerya izliyor. Türkiye, ekim alanı bakımından 12.sırada.
Üretimin yarısını Hindistan ve Çin gerçekleştiriyor
Üretim miktarına gelince dünyada domatesten sonra en çok üretilen sebze kuru soğan. 2022 yılında yaklaşık 1,2 milyar ton sebze üretiminin yüzde 9,4’ünü kuru soğan oluşturdu. FAO verilerine göre, dünya kuru soğan üretimi 2022 yılında toplam 110,6 milyon ton oldu.
Ülkeler bazında 31,7 milyon tonluk üretim ile Hindistan ilk sırada yer alırken, 24,5 milyon ton ile Çin ikinci, 3,7 milyon ton ile Mısır üçüncü sırada yer alıyor. Türkiye, aynı yıl 2,3 milyon ton ile 3.sırada yer aldı. Hindistan ve Çin, dünya toplam kuru soğan üretiminin %50,8’ini karşılıyor.
Dünya kuru soğan dış ticaretine bakıldığında toplam üretimin yüzde 8-9’u ancak dış ticarete konu oluyor. Dünya soğan ihracatı 2023 yılında toplam 9,7 milyon ton olarak gerçekleşirken 2,5 milyon ton ile Hindistan ilk sırada. Bu ülkeyi 1,5 milyon ton ile Hollanda ve 1,2 milyon ton ile Çin takip ediyor. Hollanda üretimde 17.sırada yer almasına rağmen ihracatta ikinci sırada.
Aynı yıl ülkelere göre dünya soğan ithalatına bakıldığında 889 bin ton ile Bangladeş önceki yıla göre ithalatını yaklaşık yüzde 24,9 artırarak ilk sırada yer alıyor. Soğan ithalatında Amerika Birleşik Devletleri 626 bin ton ile ikinci, Malezya 566 bin ton ithalatla üçüncü sırada yer alıyor.
Türkiye’de 67 ilde soğan üretiliyor
Türkiye’de ticari anlamda 67 ilde kuru soğan ekimi yapılıyor. Kuru soğan ekim alanı 2023 yılında toplam 604 bin 871 dekar. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, 2023 yılında kuru soğan ekim alanı en geniş il; 152 bin 616 dekar ile Ankara. Toplam kuru soğan ekim alanının yüzde 25,2’sine sahip. Çorum 74 bin 812 dekar ekim alanı ve yüzde 12,4’lük pay ile ikinci, Amasya ise 74 bin 438 dekar ekim alanı ve yüzde 12,3’lük pay ile üçüncü sırada yer alıyor. Bu illeri sırasıyla Tokat, Hatay, Adana, Eskişehir ve Bursa izliyor. Türkiye’nin kuru soğan üretimi 2023 ve 2024 yılında 2,6 milyon ton olarak gerçekleşti. Türkiye’de 2022/23 üretim sezonunda kişi başı kuru soğan tüketimi 24,1 kilo ve kendine yeterlilik oranı yüzde102,9 olarak gerçekleşti.
İhracat ve ithalat dalgalı seyir izliyor
Türkiye’nin kuru soğan ihracatı ve ithalatı dalgalı bir seyir izliyor. 2018-2019 sezonunda 78 bin 87 ton olan ihracat 2021-2022 sezonunda 333 bin 330 ton oldu. Bir sezon sonra 2022-2023’te 90 bin 634 tona geriledi. Bu gerilemede 24 Aralık 2022’de ihracata getirilen kısıtlamanın etkisi var. 2023-2024 sezonundaki ihracat ise 143 bin ton oldu. İhracatın yüzde 46’sı Filistin’e, yüzde 17,7’si ırak’a yüzde 6’sı İsrail’e yapıldı.
İthalat ise son 5 yıllık dönemde kayda değer miktarda değil. Sadece 2018/19 üretim sezonunda kuru soğan fiyatındaki artışın fazla olması nedeniyle 15 Ocak 2019 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile kuru soğanda yüzde 49,5 olan gümrük vergisi 28 Şubat 2019’a kadar sıfırlanarak ithalat kapısı açılmasıyla ithalatta ciddi bir artış oldu. Rekor ithalat gümrük vergisinin sıfırlanması ile 2018-2019 sezonunda oldu. O sezon ithalat 127 bin 967 tona kadar çıktı. 2023/24 pazarlama yılında ise 217,4 ton ithalat yapıldı.
Üretici fiyata göre ekim yapıyor
Kuru soğan fiyatları hep tartışma konusu olur. Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü’nün raporunda fiyatla ilgili şu değerlendirmeye yer veriliyor: “Türkiye’de tarım ürünleri fiyatları üretici gelirinde dalgalanmaya neden olmaktadır. Tarımsal ürün fiyatlarındaki bu değişkenlik, bir sonraki yılın ekim alanını/üretimini etkilemektedir. Özellikle soğan ve patates Cobweb Teoremini ( örümcek ağı teorisi) açıklayan, fiyat-arz dalgalanmaları gösteren tarımsal ürünlerdir. Her iki üründe de üretim eğer anormal bir durum olmazsa (hastalık gibi) bir önceki yılın fiyatları dikkate alınarak yapılmakta; birbirini izleyen yıllarda üretim ve fiyat dalgalanmaları görülmektedir. Bu durum, üretici gelirini doğrudan etkilemekte, üreticiler bazı yıllar yüksek kar elde ederken bazı yıllar zarar etmektedir. TÜİK kuru soğan üretici fiyatı son beş yıla bakıldığında sürekli artış göstermiştir. 2024 yılı dokuz aylık ortalama üretici fiyatı 8,13 TL/kg’dır. 2022 yılının ilk dört aylık kuru soğan tüketici fiyatı 3,18 TL/kg olarak gerçekleşmiştir. Son beş yılın üretici fiyatlarına bakıldığında 2020 yılına göre 8 kat artış olmuştur.”
Kısa gün ve uzun gün soğanı farklı
Türkiye’de turfanda ve depolanabilir olmak üzere iki tür soğan ekimi ve hasadı olur. Kısa gün soğanı olarak bilinen çeşitler Eylül-Ekim aylarında tarlaya ekilir. Mart- Nisan Mayıs döneminde ise hasadı yapılır. Turfanda soğan olarak da bilinen kısa gün soğanı Mart-Nisan ayından Haziran-Temmuz’a kadar tüketilir. Yani uzun süreli depolanamaz.
Uzun gün soğanı olarak adlandırılan çeşitler ise Şubat- Mart-Nisan aylarında tarlaya ekilir. Temmuz-Ağustos-Eylül aylarında hasat edilerek depolanır. Ertesi yılın Nisan ayına kadar tüketilir. Bu nedenle depolanması gerekiyor.
Soğuk hava verimi artırdı
Yeni sezona gelince, turfanda soğan hasadı Mart ayı sonunda başladı. İlk hasat döneminde kilosu 18-20 liradan satıldı. Ama çok kısa sürede fiyatlar düşmeye başladı. Telefonla konuştuğum Adana Yüreğir Ziraat Odası Yönetim Kurulu Başkanı Mehmet Akın Doğan bu yıl rekoltenin (üretim) çok iyi olduğunu belirterek şu bilgileri verdi: “Geçtiğimiz yıl sıcak hava nedeniyle verim düşüktü. Bu yıl soğuk hava nedeniyle verimde artış var. Bu yıl Adana’da geçen yıla oranla soğan ekimimiz fazla. Havaların sert ve soğuk geçmesi soğan için iyi oldu. Dönüm başına 7 - 8 ton arası verim alınıyor. Bazı yerlerde 10 tonu buluyor. Beklentimiz Adana’da 250 bin ton üretim olması. İstanbul, Ankara, İzmir ve Bursa olmak üzere Türkiye’nin dört bir yanına soğanlarımızı gönderiyoruz.”
Turfanda soğan fiyatı tarlada 20 liradan 7-8 liraya düştü
Sezona 50 bin ton civarında bir stokla girildiğini hatırlatan Doğan: “Türkiye’nin en önemli üretim merkezlerinden Adana’da kilosu 18 ile 20 liradan satılan turfanda soğanın fiyatı tarlada 7-8 liraya kadar düştü. Fiyatın düşmesinde ihracatın etkisi var. İhracat yeterince yapılamadığı için fiyat düşüyor. Mısır’dan Rusya başta olmak üzere birçok Avrupa ülkesine ucuz soğan ihraç edilince bizim soğana talep azaldı ve fiyat tarlada 7-8 liraya kadar geriledi. Bu üreticiyi çok zor durumda bıraktı. Soğanın hasat edilerek çuvallanıp kamyona yüklenmesinin kilogram maliyeti 3 – 3,5 lira. Şu anda 8 liradan soğanı satan çiftçinin 4,5- 5 lira arasında para eline geçiyor. Toplama maliyetinin dışında da çiftçinin bugüne kadar yaptığı masraflar var. Çiftçiye 1 dönüm soğanın maliyeti 30-35 bin lira arasında değişiyor. Bu fiyatlar ile çiftçinin para kazanması mümkün değil.” dedi.
Tarlada fiyatın 7-8 liraya kadar düşmesi üzerine Soğan Üreticileri ve Tedarikçileri Derneği Hatay Reyhanlı’da Pazar günü saat 13.00’da kitlesel katılımla bir basın açıklaması yapacağını duyurdu. Büyük katılımın olması beklenen bu eylem son anda iki bakanlığın devreye girmesi ile iptal edildi.
Soğan eylemini iki bakanlık engelledi
Soğan Üreticileri ve Tedarikçileri Derneği (SO.DER) Yönetim Kurulu Başkanı Reşit Kaya bir duyuru yayınlayarak yaşanan süreci şöyle dile getirdi:
“Soğan Üreticileri ve Tedarikçileri Derneği (SO.DER) yöneticileri çiftçilerimizden gelen yoğun şikayet ve sıkıntılardan dolayı 26 Nisan’da bir toplantı gerçekleştirmiş, piyasadaki tıkanıklığı ve sorunları aşabilmek ve devlet büyüklerimize sesimizi duyurmak amacıyla 27.04.2025 tarihinde saat 13.00'da basın açıklaması kararı almış ve bu kararı sosyal medya aracılığıyla tüm paydaşlarımıza, çiftçilerimize ve basın mensuplarını davet etmek suretiyle yayınlanmıştır.
Ancak bu konuya Ticaret ve Tarım Bakanlarımızda vakıf olmuş, gece yapılan yoğun mesai sonucunda bizlerin, sorunlarımızın tamamını dinlemiş,Tarım ve Ticaret Bakanlığımızın ortak kararı ile sorunlarımızın bu hafta içinde çözülme sözünü vermişlerdir.
Bu nedenle basın açıklamasını gerektiren bir durum kalmamıştır, şimdiden her iki bakanımız ve genel müdürlerimize ve gece boyunca yoğun emek veren Hatay İl Tarım ve Orman Müdürümüze, dernek yöneticilerimiz ve tüm çiftçilerimiz adına teşekkür eder, saygılarımı sunarım.
Soğan Üreticileri ve Tedarikçileri Yönetim Kurulu Başkanı
Reşit KAYA”
Özetle, kuru soğanda başta fiyat olmak üzere sorunların yaşandığı bir sezon olacak. Fiyat ve diğer konuklardaki sorunlarını dile getirmek üzere basın açıklaması yapacak olan üretici ve tedarikçileri bundan vazgeçiren Tarım ve Orman Bakanlığı ile Ticaret Bakanlığı’nın nasıl bir çözüm getireceği merakla bekleniyor. Bizde konunun takipçisi olarak gelişmeleri izleyerek paylaşmayı sürdüreceğiz.
