EVRİM KÜÇÜK
Gelişmekte olan ülkelerin emtia bağımlılığı derinleşmeye devam ediyor. BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı’nın (UNCTAD) 2025 tarihli son raporuna göre, 2021– 2023 döneminde gelişmekte olan ülkelerin üçte ikisi, mal ihracat gelirlerinin yüzde 60’ından fazlasını enerji, tarım ve madencilik gibi birincil ürünlerden elde etti. Bu tablo, küresel emtia ticaretindeki dönüşüme rağmen yapısal zafiyetlerin sürdüğünü ortaya koyuyor.
Rapor, özellikle Orta ve Batı Afrika’daki ülkelerin ihracat gelirlerinin yüzde 80’inden fazlasını emtiadan sağladığını vurgularken, Orta Asya ve Güney Amerika’da da benzer bir görünüm dikkat çekiyor. Bu yapı, bu ülkeleri küresel fiyat oynaklıklarına karşı kırılgan hale getiriyor ve sanayileşme çabalarını sekteye uğratıyor.
Gelişmekte olan ülkelerin yüzde 66’sı halen bağımlı
UNCTAD’ın 143 ülkeyi kapsayan değerlendirmesine göre, gelişmekte olan ülkelerin 95’i 2021-2023 yılları arasında emtia bağımlısı konumunu korudu. Bu ülkeler arasında yer alan en kırılgan gruplar; az gelişmiş ülkeler, denize kıyısı olmayan gelişmekte olan ülkeler ve küçük ada devletleri. Bu grupların yüzde 80’i halen büyük ölçüde birincil ürün ihracatına bağımlı durumda.
Küresel ticarette emtia geride kalıyor
Raporun dikkat çeken bir diğer sonucu, dünya ticaretinde emtianın göreli öneminin azalması. 2012– 2014 döneminde dünya ticaretinin yüzde 35,5’ini oluşturan emtia ihracatı, 2021–2023 döneminde yüzde 32,7’ye geriledi. Aynı dönemde toplam mal ticareti yüzde 25,6 artarken, emtia ticareti sadece yüzde 15,5 büyüyebildi. Bu fark, ham maddelere dayalı ihracat yapan ülkelerin küresel ticaretin dönüşen dinamiklerinden yeterince faydalanamadığını gösteriyor.
Afrika’nın ihracat gelirinde kayıp yaşanıyor
Afrika kıtası, emtia ihracatında ciddi kan kaybı yaşadı. Kıtanın toplam emtia ihracatı, 2012–2014 dönemine göre yüzde 5,6 azaldı. Bu düşüşte, Nijerya, Angola ve Cezayir gibi büyük petrol üreticilerinin gelir kaybı belirleyici oldu. Afrika’nın toplam emtia ihracat geliri, 10 yıl öncesine göre 25 milyar dolar azaldı. Bu kayıplar, tarım ve madencilik gelirlerindeki artışla da telafi edilemedi.
Asya ve Okyanusya ihracat gelirinde lider
Asya ve Okyanusya ise emtia ticaretindeki liderliğini koruyor. 2021– 2023 döneminde küresel emtia ihracatının yüzde 37,1’i bu bölgeden geldi. Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri, Batı Asya’nın toplam ihracatının yarısından fazlasını oluşturdu. Avrupa, yüzde 33,7 ile ikinci sırada yer alırken, Amerika kıtası yüzde 22,7 ile üçüncü sırada bulunuyor.
Katma değer üretmeden sürdürülebilir kalkınma zor
UNCTAD, ülkelerin doğal kaynak zenginliğini sürdürülebilir büyümeye dönüştürme potansiyelini gerçekleştirebilmesi için ekonomi politikalarını çeşitlendirmesi ve değer zincirine katma değerli üretimle entegre olması gerektiğini vurguluyor. Aksi takdirde, fiyat dalgalanmalarına açık ve kırılgan yapıların devam etmesi kaçınılmaz.
Endonezya başarılı bir örnek olarak dikkat çekiyor
Bu alanda başarı örnekleri de var. Endonezya ve Guatemala gibi ülkeler, emtia bağımlılığını yüzde 60 eşiğinin altına çekmeyi başardı. Bu sonuç, stratejik yatırım, ihracat pazarlarını çeşitlendirme ve değer zincirinde yukarı çıkma politikalarının meyvesi olarak görülüyor.
Enerjinin ihracatta payı azalıyor, tarımın artıyor
Veriler, enerji ürünlerinin küresel emtia ihracatındaki payının gerilediğini gösteriyor. 2012–2014 döneminde emtia ihracatının yüzde 52,1’ini oluşturan enerji ürünleri, 2021–2023 arasında yüzde 44,5’e geriledi. Bu düşüşte, petrol fiyatlarındaki göreli zayıflama ve yenilenebilir enerji kaynaklarına geçişin etkili olduğu belirtiliyor. Buna karşın tarım ürünlerinin ihracat değeri yüzde 34 artışla 2,3 trilyon dolara ulaşırken, maden, cevher ve metal ihracatı yüzde 33,4 artışla yıllık ortalama 1,65 trilyon dolara çıktı.
Emtia ticaretinin coğrafyası!
■ Asya ve Okyanusya, 2021–2023 döneminde 2,63 trilyon dolar ile küresel emtia ihracatının 37,1’ini gerçekleştirdi.
■ Afrika’nın emtia ihracat geliri 494 milyar dolardan 467 milyar dolara geriledi; küresel payı yüzde 8’den yüzde 6,6’ya düştü.
■ Güney Amerika’nın emtia payı yüzde 7,9’dan yüzde 7,5’e, Orta Asya’nınki ise yüzde 1,7’den yüzde 1,2’ye indi.
■ Buna karşın Doğu Asya, Güneydoğu Asya ve Okyanusya bölgeleri ihracatta artış kaydetti. Kaynak: UNCTAD, Emtia Bağımlığı 2025 Raporu
