Franchising sistemi, marka sahiplerinin pazar payını genişletmek, tüketici taleplerini karşılamak amacıyla farklı lokasyonlara yayılma, buna mukabil bu bölgelere tedarik sağlama ihtiyacından doğan bir dağıtım ve organizasyon hizmetine dayalı ekonomik yayılma metodudur. Zamanla farklı franchising modelleri ortaya çıkmıştır.
FRANCHİSİNG sisteminin tarihsel gelişimine baktığımızda da markaların dağıtım ve pazarlama ihtiyacı nedeniyle ortaya çıktığı görülmektedir. Nitekim 18. ve 19. yüzyıllarda öncelikle İngiltere’de alkol satışının dağıtımı için geliştirildiği akabinde yine 1800’lü yıllarda ABD’de Singer Dikiş Makinaları Şirketi’nin tüketicilerden gelen talebi karşılamak için şirketin kendisinin gidemediği farklı bölgelerde mal ve hizmetlerinin satış hakkını talep eden farklı coğrafyalardaki tacirlere vermesiyle başladığı kabul edilmektedir. Ülkemizde ise dünya markası McDonalds’ın İstanbul’da ilk restorant şubesini açması ile (1986-Taksim) fiilen ilk franchising sistemi başlamıştır. Bu firmanın ardından diğer uluslararası markalar ve yabancı sermayeler de birer birer Türkiye’de kendi franchising sistemlerini kurmaya başlamıştır.
Geçmişten günümüze, küreselleşmenin etkisiyle dünya ticaretine dahil olmak ve iç ve dış pazarlara açılmak isteyen marka sahipleri ve devletler için franchising sistemi büyük bir avantajdır. Girişimciliğin gelişmesine katkı sağlamasının yanı sıra, istihdam yaratması ve vergi gelirlerine katkı bakımından da ulusal ve uluslararası ekonominin gelişmesine fayda sağlayan bir yöntemdir. Franchising sistemiyle çalışmanın sonucu olarak ülkelerin iç ve dış ticaret hacminde büyüme gerçekleştiği görülmektedir.
HUKUKİ ZEMİNDE EKSİKLİK GİDERİLMELİ
Ekonomik açıdan bakıldığında Türk franchise firmalarının yurtiçinde ve yurtdışında rekabet piyasasında büyük oranda yer almasına ve yabancı sermayelerin Türk franchise sistemine büyük ölçüde yatırım yapmasına rağmen hukuki açıdan değerlendirdiğimizde Türk hukuk sisteminde bu konuda çok büyük eksiklikler mevcuttur.
Avrupa’nın bu alandaki en büyük işlem hacmine sahip ülkesi Türkiye’de markalaşmanın ve franchising sisteminin hızla yaygınlık kazanmasına karşın henüz franchise hukukuna yönelik kanuni düzenleme mevcut değildir. Franchise sözleşmesinin unsurlarını belirleyen kanuni bir düzenleme yoktur. Küreselleşen ticari koşullara uyum sağlayabilmek, dünyadaki pazar payını genişletebilmek için franchising sistemini yasal zemine oturtmak bir seçenek değil, zorunluluktur.
Mevzuatımızda franchise sistemi yalnızca rekabet hukuku çerçevesinde değerlendirilmiş olup Rekabet Kurulu tarafından 4054 sayılı Rekabetin Korunması Kanun’un 19. maddesi uyarınca çıkartılan “Franchise Anlaşmalarına İlişkin Grup Muafiyeti Tebliği” ile franchise sistemine ilişkin grup muafiyetinin düzenlenmesi yer almaktadır. Ne yazık ki bu düzenlemeler yeterli değildir.
Franchise sisteminin ilk kez ortaya çıktığı ve sanayi devrimiyle birlikte çok hızlı bir şekilde yayılmaya başladığı ABD’deki hukuki düzenlemelere baktığımızda; en sistemli ve kapsamlı hukuki düzenlemelerin ABD’de yer aldığını görüyoruz.
ABD FRANCHISE HUKUKU İNCELENMEYE DEĞER
ABD'de franchising hem federal hem de eyalet seviyesinde “franchising law” ve “business opportunity law” kapsamında düzenlenmiştir. Federal ve eyalet franchise hukuku, franchise verenin (franchisorın) ve franchise alanın (franchiseenin) satış öncesi açıklama yükümlülük ve kısıtlamalarını zorunlu kılmaktadır. 50 eyaletin genelinde uygulanmaktadır.
Federal Ticaret Komisyonu (FTC) tarafından çıkarılan Federal Franchise Kanunu’nda ilk olarak franchise verenlerin (franchisor) franchise alanlara (franchisee), ana franchise sözleşmesi imzalanmadan en az 14 gün önce -Franchise Discloser Document -Franchise Aydınlatma Belgesi’ni sunması gerekmektedir. FDD- Franchise Aydınlatma Belgesi, 23 maddeden oluşmaktadır. Bu belge girişimcileri ve yatırımcıları doğru yönlendirebilmek ve taklit markalar ile mücadele kapsamında çok önemlidir ve ülkemizde zorunlu hale getirilmesi gerekmektedir. Franchise Aydınlatma Belgesi (Franchise Discloser Document- FDD) aşağıdaki bölümleri içermek zorundadır:
- The Franchisor and any Parents, Predecessors, and Affiliates (franchisor, franchisor’un halefleri, selefleri ve bağlı kuruluşları hakkında bilgi),
- Business Experience (İş deneyimi),
- Litigation (franchise verenin dava geçmişi),
- Bankruptcy (Franchise veren tarafın, haleflerinin, seleflerinin veya bağlı kuruluşlarının veya yönetim ekibinin üyelerinin daha önce iflas başvurusunda bulunup bulunmadığıyla ilgili bilgiler),
- Initial Fees (Başlangıç ücreti),
- Other Fees (Diğer ücretler),
- Estimated Initial Investment (Tahmini ilk yatırım bedeli),
- Restrictions on Sources of Products and Services (Ürün ve hizmet kaynaklarıyla ilgili kısıtlamalar),
- Franchisee's Obligations (Franchise alan’ın yükümlülükleri),
- Financing (Finansman),
- Franchisor's Assistance, Advertising, Computer Systems, and Training (Reklam, bilgisyar sistemleri, eğitim gibi franchise veren’in sunduğu destekler),
- Territory (İmtiyaz sahibine tanınan bölge),
- Trademarks (Markalar),
- Patents, Copyrights, and Proprietary Information (Patentler, telif hakları ve mülkiyet bilgileri),
- Obligation to Participate in the Actual Operation of the Franchise Business (Franchise işletmesinin fiili faaliyetine katılma zorunluluğu),
- Restrictions on What the Franchisee May Sell (Franchise alan’ın ne satabileceğine ilişkin kısıtlamalar)
- Renewal, Termination, Transfer, and Dispute Resolution (Yenileme, fesih, devir ve anlaşmazlık çözümü),
- Public Figures (halka mal olmuş kişilere yapılan ödemeler),
- Financial Performance Representations (finansal performans beyanları),
- Outlets and Franchisee Information (Satış noktaları ve franchise alan bilgileri),
- Financial Statements (Finansal tablolar),
- Contracts (Franchise veren’in taraf olduğu sözleşmeler),
- Receipts (Makbuzlar) Umarım 2022 yılında; franchising sisteminde yer alan Franchisor ve Franchisee’nin hak ve yükümlülükleri ile lisans devir ve temlik haklarını, tedarik, reklam, eğitim, üretim zincirinin dağıtım koşullarını düzenleyen bir Franchise Kanunu Türk hukuk sisteminde yerini alır.
2022’YE İLİŞKİN BEKLENTİLER
Diğer taraftan 2022’de franchise dünyasında öne çıkacak sektörleri de şu şekilde sıralayabiliriz: özellikle üniversiteler bünyesinde kurulan teknokentlerde geliştirilen projeler sayesinde yazılım ve bilişim sektöründe Türk şirketlerin ön plana çıkacağı kanaatindeyim.
Telekomünikasyon- uydu ve haberleşme sektöründe/5G-6G teknolojilerinin gelişmesinde Türk mühendislerinin sağladığı önemli katkılar bu sektöre ivme kazandırdı. E- ticaret, navigasyon yazılım, online bankacılık/finans, paypal gibi elektronik ödeme sistemleri ve kripto para borsasıyla ilgili yeni düzenlemeler ile tamamen algılarımızın dışında olan ve fakat şimdiden merak uyandıran metaverse, NFT gibi dijital sanat platformlarındaki yenilik ve gelişmelerin franchising sektörüne yansımaları 2022’de bizleri beklemektedir.
Ayrıca Covid-19’dan kaynaklanan dezenfektan, kolonya, ilaç vb. ürünlere ihtiyaç nedeniyle kimya sektörü, nanoteknolojinin gelişmesiyle sağlık ve makine-robot sektörü ve savunma sanayiinde İHA ve SİHA’ larla ilgili ulusal ve uluslararası düzeyde önemli yatırımların ön plana çıkacağı öngörülmektedir. Bununla birlikte, CDVID-19 salgını devam ettiği sürece online çalışma veya hybrid çalışma modeli kapsamında toplantı, çalıştay, konferans, eğitim vb. faaliyetlerin yapılabileceği Zoom, Microsoft Teams, Havelsan Diyalog gibi online yazılım platformlarına ihtiyaç artacaktır.
Gıda, tekstil ve mobilya sektöründe de özellikle e-ticaret alt yapısı olan markalarda franchising yatırımları 2022’de de ulusal ve uluslararası piyasalarda önem arz etmeye devam edecektir. E-ticarete dayalı kafe&restorant işletmeciliği, organik gıdalar, organik tarım, aktarlar, ev tekstili, ev dekorasyonu, Amazon, Etsy, Yemeksepeti, Trendyol, Getir gibi online alışveriş platformları da öne çıkacak alanlar arasında görünüyor. Franchising sisteminin en önemli ağını oluşturan lojistik ve taşımacılık sektörü için de alternatif şirketlerin ve yeni oluşumların 2022’de yer alacağı kanaatindeyim.
Ülkemizde ve dünyada olumlu yönde ekonomik değişim ve gelişmelerin yaşandığı sağlıklı bir yıl dilerim.
