Hem beklenmeyen halleri hem de mücbir sebepleri sayarak sınırlamak uygun değildir. Sınırlamanız durumunda gerçekten bu kapsamda değerlendirilmesi gereken bir olayın mevzuat dışında kalması mümkün olabilir.
“Coğrafya kaderdir” derler. Bulunduğumuz coğrafya, jeopolitik açıdan çok önemli dört mevsimin yaşandığı topraklar olmakla birlikte, deprem, savaş, göç dalgası gibi doğal afetlerin de sık sık yaşandığı bir coğrafyadayız. Asrın felaketi diyebileceğimiz, 11 ilimizde meydana gelen 6 Şubat 2023 depreminden sonra İstanbul’da meydana gelen 6,2’lik deprem, bu gerçeği bir daha gözler önüne serdi. Biz de bu yazımızda, sıcağı sıcağına doğal felaketlere ilişkin gümrük mevzuatında yer alan kolaylıklara yer verdik.
Afet, gerçekleşmesi istenmeyen, gerçekleşmesi halinde can ve mal kayıplarına, zarar ve ziyana neden olan tehlikenin gerçekleşmesiyle ortaya çıkan bir sonuçtur. Bu tehlike, doğa veya insan kaynaklı olabilir. Doğa kaynaklı afetin oluşması durumunda doğal afetten bahsederiz.
Afet sonucunda toplumun yaşam çevresine ait mevcut düzen ve koşulları, toplumun uyum gösteremeyeceği seviyede fiziksel, ekonomik, sosyal zararlara neden olacak şekilde bozulur. Bu nedenle afet, tehlikenin kendisi değil, tehlikenin gerçekleşmesiyle olumsuz sonuçlara dönüşmesidir. Gerçekleşen her tehlike bir afete neden olmaz, gerçekleşme sonucunda ortaya çıkan olumsuzluğun ve etkilerinin türünün ve boyutunun ciddi bir zarara neden olması durumunda afetten bahsedebiliriz.
Jeolojik ve meteorolojik afetler
Doğal afetler, “jeolojik” ve “meteorolojik” olmak üzere iki gruba ayrılır. Kaynağını doğrudan yer kabuğundan ya da yerin derinliklerinden alan jeolojik doğal afetler; deprem, heyelan, yanardağ patlamaları ve tsunami gibi olaylardır. Atmosferdeki doğa olayları sonucunda meydana gelen meteorolojik doğal afetler ise; sel, fırtına, tayfun, kasırga, kuraklık, çığ, erozyon ve su taşkınları gibi olaylardır. Ayrıca oluşum hızlarına göre yavaş gelişen veya hızlı gelişen doğal afet türleri olarak da gruplanabilir.
Ülkemizde doğal afet denince akla acısını unutamadığımız bir yara olan depremler, peşinden son yıllarda sıklıkla yaşadığımız sel baskınları gelir.
Gümrük mevzuatında depremin içinde yer aldığı doğal afetlerden daha çok, bunun bir üst kavramı olan “beklenmeyen hal ve mücbir sebepler” ile “doğal afetler nedeniyle gelen veya gönderilen yardım malzemeleri” yer almaktadır.
Beklenmeyen hal, mücbir sebep
Gümrük mevzuatında “mücbir sebep” terimi “beklenmeyen hal” ile aynı düzlemde kullanılmaktadır. Mücbir sebep ve beklenmeyen hallerin neler olduğu ve bunlardan herhangi birisinin varlığı halinde süre uzatımının yapılacağı Gümrük Yönetmeliği’nin 31 maddesinde düzenlenmiştir.
Beklenmeyen hal veya mücbir sebep halleri genellikle birbirinden ayırt edilememekte, çoğu zaman aynı anlamda kullanılmaktadır. Ayrıca hem beklenmeyen halleri hem de mücbir sebepleri sayarak sınırlamak uygun değildir. Sınırlamanız durumunda gerçekten bu kapsamda değerlendirilmesi gereken bir olayın mevzuat dışında kalması mümkün olabilir. Bu nedenle, beklenmeyen hal ve mücbir sebepleri her olaya ilişkin olarak değerlendirilmesi gerekir.
Beklenmeyen halin kabulü için üç şart
Beklenmeyen hal (beklenmeyen durum), bir yükümlülüğün yerine getirilmesine ilişkin koşulların önemli ölçüde değişmesi ve bu değişim sonucunda yükümlülüğün yerine getirilmesinin imkânsız hale dönüşmesidir. Beklenmeyen halin kabulü için üç şartın varlığı söz konusudur.
- Ortada bir sözleşme var ise, karşılıklı edimler arasındaki dengenin büyük ölçüde bozulmuş olması.
- Beklenmeyen halin önceden bilinmesinin olanaksız olması.
- Tarafların önceden varmış oldukları kararlar arasında (sözleşme şartlarında) beklenmedik hallerin anlaşmayı etkilemeyeceğine dair hüküm bulunmamasıdır.
Beklenmeyen hale “gümrük beyannamesinin verilmesi gereken son gün gümrük idaresine gidilirken trafik kazası geçirilmesini ve beyannamenin verilememesini” örnek gösterebiliriz.
Mücbir sebepte aranan şartlar
Mücbir sebep ise, “kişinin iradesi dışında doğal olaylardan kaynaklanan, önceden bilinmesi ve o kişi tarafından önlenmesi mümkün olamayan” durumdur. Mücbir sebepten bahsetmek için şu şartların varlığı aranır:
- Olayların sel, deprem, fırtına, yangın gibi doğal afetlerden kaynaklanması,
- Kişinin iradesi dışında gelişmesi,
- Yükümlünün bu olayı önleme imkânının bulunmaması.
Görüleceği üzere beklenmeyen hal ve mücbir sebebin, kişinin iradesi dışında oluşması, kişi tarafından önlenemez olması, önceden bilinmesinin mümkün olmaması gibi ortak şartları vardır. Bu iki durumun aralarındaki fark, mücbir sebebin “doğa olaylarından, geneli kapsayan doğal felaketlerden oluşması”, beklenmeyen halin ise daha kişisel nitelikte olması (yakınının ölümü, hastalık, kaza gibi) ve doğal felaket olmamasıdır.
Vergi muafiyeti ve gümrük işlemlerinde kolaylık
Gümrük mevzuatında yer alan çeşitli düzenlemelerle; olası beklenmeyen durum ve mücbir sebebin varlığı halinde, süre uzatımı başta olmak üzere, çeşitli gümrük işlemlerinin yükümlü lehine kullanılmasına imkân tanınmıştır.
Yine, Gümrük Kanunu’nun gümrük vergilerinden muafiyeti düzenleyen 167’nci maddesinin; “Aşağıda sayılan hallerde, serbest dolaşıma sokulacak eşya gümrük vergilerinden muaftır: …Tabiî afetler, tehlikeli ve salgın hastalıklar, büyük yangınlar, radyasyon ve hava kirliliği gibi önemli nitelikteki kimyasal ve teknolojik olaylar ile büyük nüfus hareketleri gibi kriz hallerinden zarar görenlere gönderilen eşya” hükmü uyarınca, doğal afetlerde ve diğer kriz hallerinde zarar görenlere gönderilen eşyaya gümrük vergilerinden muafiyet tanınmıştır.
Buna paralel olarak 2009/15481 sayılı 4458 Sayılı Gümrük Kanununun Bazı Maddelerinin Uygulanması Hakkında Karar’ın 105 maddesinde, bu muafiyetin kapsamı çizilmiştir.
Bu iki düzenleme birlikte değerlendirildiğinde, konunun sadece vergi muafiyetinden ibaret olmadığı, bir taraftan gümrük işlemlerinin kolaylaştırıldığı ve basitleştirildiği, diğer taraftan bu kapsamdaki eşyanın ağır sayılabilecek dış ticaret düzenlemelerine tabi tutulmamasının sağlandığı görülecektir.
Her ne kadar bu düzenlemelerle krizden zarar görenlerin sorunları çözülemeyecekse de ihtiyaç duyulan yardım malzemelerinin teslimin hızlanmasına katkı sağladığı da bir gerçektir.
