Zeytin ve zeytinyağında bu yıl rekor bir üretim var. Geçen sezondan kalan stoklar var. Avrupa’da özellikle İspanya’da 2 yıllık kuraklıktan sonra üretim normale döndü. Üreticinin artan maliyetleri var. Bütün bunları üst üste koyunca zeytinyağı fiyatının ne olması gerektiği elbette çok tartışılıyor.
Ekonominin genel kuralı, arz fazlaysa fiyat düşer, eksikse fiyat artar. Fakat bu ülkede ekonominin genel kurallarının geçerliliğini yitireli epey zaman oldu.
Okurlarımız, sosyal medyadan takipçilerimiz hemen her gün soruyor. “Tariş, zeytinyağı alım fiyatını ne zaman açıklayacak?” Doğrusu ben de bilmiyorum. Fiyat açıklama konusunda bir beklenti olduğu gibi geçmiş yıllara göre fiyatın açıklanmasında bir gecikme de var.
Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Birliği yetkililerine sordum. Aldığım yanıt kısa zamanda yani yılbaşı öncesi fiyatın açıklanmayacağı yönünde. Fiyatın neden açıklanamadığını öğrenmek için bu yılki genel duruma bakmakta yarar var.
Dünya zeytinyağı üretimi 3,2 milyon ton olacak
Dünya zeytinyağı üretiminin büyük bölümü Avrupa’da gerçekleşiyor. En çok üretimin olduğu İspanya, dünya üretiminin yaklaşık yüzde 40’ını sağlıyor. İki yıl üst üste kuraklık yaşayan ve bundan en çok etkilenen İspanya’da üretim yarı yarıya düştü. Bu sezon (2024-2025) İtalya hariç diğer üretici ülkelerin tamamında çok iyi rekolteler var. Özellikle de İspanya’da üretim normale döndü.
Ülkeler bazında yapılan rekolte (üretim) tahminine göre; İspanya 1 milyon 260 bin ton, İtalya 224 bin ton, Yunanistan 285 bin ton, Tunus 205 bin ton, Türkiye 475 bin ton, Fas 115 bin ton, Portekiz 195 bin ton ve diğer ülkeler 520 bin ton olmak üzere toplam dünya zeytinyağı üretimi 3 milyon 279 bin ton olacak.
Fiyatlarda gerileme artarak devam ediyor
Rekolte yüksek olunca İspanya’da Ekim ayında; sızma zeytinyağı fiyatları yüzde 8 oranında, yüzde 1 asit rafinajlık zeytinyağı fiyatları yüzde 10 oranında düştü. Kasım ayında da bu düşüş devam etti ve sızma zeytinyağı fiyatları yüzde 22 oranında, yüzde 1 asit rafinajlık zeytinyağı fiyatları yüzde 20 oranında düşüş kaydetti.
Böylece sezon başından Aralık ayı başına kadar sızma zeytinyağı fiyatları yüzde 33 oranında, yüzde 1 asit rafinajlık zeytinyağı fiyatları yüzde 29 oranında düştü.
İspanya, bugüne kadar Türkiye’den yağ alırken kendi iç piyasasındaki fiyatların yüzde 10 daha düşük fiyata alırken bu yıl bunu yüzde 20’ye çıkardığı ifade ediliyor. Dolayısıyla Türkiye’den sızma zeytinyağları için ihracat yapılabilir fiyatlar ton başına 4 bin 100 Euro’dan söz ediliyor. Bunun için üreticiden yağ alım fiyatı olarak kilo başına 135-140 lira teklif ediliyor. Rafine/riviera zeytinyağları için ihracat yapılabilir fiyatlar ise ton başına 3 bin 600 dolardan söz ediliyor. Bunun için yüzde 5 asit rafinajlık zeytinyağlarının üreticiden alım fiyatının kilo başına 115 lira olacağı dile getiriliyor. Üretici yağ satmayınca son dönemde bu fiyatlarda bir miktar artış yapıldı.
Tariş’in son 5 yıllık alım fiyatı
Tariş’in son 5 yıllık zeytinyağı alım fiyatlarına bakıldığında 2019 yılında 0,3 asit zeytinyağı alım fiyatı kilo başına brüt 20 lira, 2020’de 26 lira, 2021’de 35 lira açıklandı. 2022’de yüzde 130 artışla 81 lira ve 2023’te yaklaşık yüzde 263 artışla 295 lira açıklandı. Elbette 295 liralık fiyat en yüksek olanı. Asit oranı arttıkça fiyat düşüyor. Örneğin, 2 asit yemeklik yağın brüt alım fiyatı 200 lira, 5 asit rafinajlık yağın alım fiyatı 165 lira açıklanmıştı.
Tarım Kredi sızma zeytinyağını 195 liradan alıyor
Tarım Kredi Kooperatifleri bu yıl 0,3 asit naturel sızma zeytinyağı alım fiyatını 18 Kasım’da kilo başına brüt 180 lira, 30 Kasım’da 195 lira olarak uygularken, 0,8 asit naturel sızma yağlar için 18 Kasım’ da 145 lira olan fiyatını 30 Kasım’da 162 liraya çıkardı. Rafinajlık yüzde 5 asit yağları ise brüt 131,79 liradan alıyor.
Ticaret durma noktasında
İspanya’da kuraklık nedeniyle iki yıl üst üste üretim ortalama yüzde 40- 50 azalınca dünya yağ fiyatları arttı. Türkiye’de aynı dönemde rekor üretim olduğu için Türkiye’deki yağa talep fazlaydı ve fiyatlar da buna bağlı olarak arttı.
Türkiye’de, 2022/2023 iş yılında enflasyon yüzde 84 artarken, zeytinyağı fiyatı bir önceki yıla göre ortalama yüzde 145 arttı. Enflasyonun 61 puan üzerinde artış gerçekleşti. 2023/2024 iş yılında ise enflasyon yüzde 62 olurken, zeytinyağı fiyatı bir önceki yıla göre ortalama yüzde 249 arttı. Bu artış enflasyonun 187 puan üzerindeydi.
Serbest piyasada fiyat belirsizliği nedeniyle ticaret durma noktasında. Daha doğrusu tüccarın, ihracatçının teklif ettiği fiyatı düşük bulan üretici zeytinyağını satmak istemiyor. Bu nedenle çok az satış yapılıyor. Tariş’e ise fiyat belli olmamasına rağmen ortakları yağ teslim ediyor. Bu sezonda teslim edilen zeytinyağlarının yaklaşık yüzde 90'ı natürel sızma kalitesinde.
Tariş, fiyatı yılbaşından sonra açıklayacak
Herkesin fiyat beklediği Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Birliği piyasayı yakından izliyor. Bu yıl 475 bin ton zeytinyağı üretimi olacağı tahmin ediliyor. Geçen yıldan kalan en az 100 bin ton stok olduğu ifade ediliyor. Suriye’den yani Afrin’den gelecek yağ ile birlikte 600 bin tonun üzerinde zeytinyağı var. İspanya’da üretim normale döndüğü için ve diğer ülkelerde de yüksek rekolte olduğu için fiyatın geçen yılki fiyatların üstüne çıkması mümkün görülmüyor.
Tariş yönetimi ve ihracatçılar, Ocak ayında piyasaların oturacağını ve gelecek yıla ilişkin tahminlerin netleşeceğini ve buna uygun olarak bir fiyat politikasının oluşacağını bekliyor. Tariş, bu nedenle zeytinyağı alım fiyatını muhtemelen Ocak ayında açıklayacak.
Üretici maliyetler artarken fiyatın düşmesine tepkili
Zeytinyağı üreticisi başta zeytin toplama ücreti olmak üzere üretim maliyetinin yüzde 100 artmasına rağmen fiyatın düşmesine tepkili. Geçen yıl 280 liraları bulan zeytinyağı fiyatı 120-130 liraya kadar düştü. Bu nedenle üretici hem düşen fiyata tepki gösteriyor hem de Tariş’in bir an önce fiyat açıklayarak bu düşüşü önlemesini istiyor.
Tariş yönetimi ise doğru zamanda doğru fiyatın verilmesinden yana. Yani düşen fiyatın üzerine 20-30 lira verilerek bir alım fiyatının açıklanması üreticiyi memnun etmeyecektir. Üretici geçen seneki fiyata göre artan maliyetleri de dikkate alarak bir fiyatın açıklanmasını istiyor. Bunun için Ocak ayı bekleniyor.
Devlet desteğine ihtiyaç var
Rekor üretimin olduğu bu sezon üreticinin hiç olmadığı kadar desteklemeye ihtiyacı var. Ege Zeytin ve Zeytinyağı İhracatçılar Birliği, Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Birliği ticaret borsaları, zeytin ve zeytinyağına verilen desteğin artırılması için yoğun çaba gösteriyor. Ancak şu ana kadar olumlu bir sonuç alınmış değil. Hazine ve Maliye Bakanlığı hiç bir üründe fiyat artışı istemiyor. Destek için ilave kaynak olmadığını ifade ediyor.
Resmi Gazete’nin 24 Ağustos 2024 tarihli sayısında yayınlanan 2024 yılı tarımsal destek kararnamesine göre zeytinyağı için kilo başına 100 kuruş, dane zeytin için 20 kuruş fark ödemesi desteği (destekleme primi) verilecek.
Zeytinyağına 25 yıldır destekleme primi veriliyor. Bu destek ilk başladığında 1998 yılında dolar bazında kilo başına 40 cent olarak belirlenmişti. Bu da yüzde 5 asit zeytinyağı fiyatının yüzde 36'sına denk gelmişti. Sonraki yıllarda destek miktarı dolar bazında her yıl düşürüldü. 2024 ürününe verilecek destek 2,93 cente denk geliyor. Bu da destekleme priminin fiyattaki oranını yüzde 1’in altına(yüzde 0,61) düşürdü.
Son 5 yıl içinde destekleme primi tutarlarına bakıldığında yağlık ayçiçeğine verilen destekleme primi yüzde 350 artarken, zeytinyağında ise sadece yüzde 25 artış oldu.
Bugün İspanyol üretici kilo başına 0,65 Euro civarında prim alıyor. Bu destek tutarı 2014-2022 yılları arasında ürün bedelinin yüzde 25'ine denk geliyor. Türkiye’de ürün bedelinin yüzde 25'i oranında destek olarak verilmesi durumunda prim tutarının 40-50 lira civarında olması gerekiyor. Ama verilen destek sadece 1 lira. Sektörün beklentisi en azından zeytinyağı için 15 lira, zeytin için 3 lira destekleme primi verilmesi.
Özetle, zeytin ve zeytinyağında rekor üretim var ama buna sevinen yok. Üretici artan maliyete rağmen fiyatın düşmesine tepki gösteriyor. İhracatçı 600 bin tonu aşan yağın hangi fiyattan nasıl ihraç edileceğini hesaplamaya çalışıyor. Tüketiciyi zaten pek düşünen yok. Üreticide fiyat düşse de tüketici de fiyat düşmüyor. Bütün bunlar olurken birileri zeytinyağı diye sahte yağ ile piyasada cirit atıyor. Böyle bir ortamda zeytinyağı üreticisi Tariş’in fiyat açıklamasını bekliyor. Tariş ise piyasaların oturmasını bekliyor. Fiyat açıklansa ne olacak? Sorunlar çözülecek mi? Üretimde, tüketimde, ihracatta, desteklemede istikrarlı bir politika olmayınca her yıl farklı boyutlarıyla sorunlar büyümeye devam ediyor.
