Bir temel yanlışa bir kez daha vurgu yapmakta yarar var. Ödemeler dengesinin net hata noksan kalemi, fiziki bir döviz hareketi değildir; yani net hata noksan pozitif diye ülkeye kimilerinin sandığı gibi TIR’larla döviz gelmiyordur. Ya da net hata noksan negatif diye bu kez tersi olmuyor, ülkeden döviz kaçırılmıyordur. Zaten milyarlarca doları öyle TIR’lara ya da uçaklarla yükleyerek bir yerden bir yere taşıma riskine kim girer ki...
Net hata noksan bir kalıntı kalemidir, ödemeler dengesi bir bilanço olduğuna göre bilançoyu sıfırlama kalemidir.
Zaten net hata noksan, sistem dışındaki bir para hareketi olsa ödemeler dengesi istatistiklerinde hiç görülmez. Bankacılık sistemine girmeyen ya da bankacılık sisteminden çıkmayan bir para ödemeler dengesinin yakınına bile uğramaz!
En basit tanım...
Net hata ve noksanın en basit tanımı şu şekilde yapılabilir.
Eğer NHN pozitifse “döviz geliri olduğundan az ya da döviz gideri olduğundan fazla” yazılmıştır.
Yok eğer NHN negatifse bu kez de “döviz geliri olduğundan fazla ya da döviz gideri olduğundan az” yazılmış demektir.
Ödemeler dengesinin yalnızca üç kalemden; cari denge, finansman dengesi ve net hata noksandan oluştuğunu varsayarak çok basitleştirilmiş üç örnek verelim. Finansman gelirini sabit tutalım, örneğin 30 olsun.
Birinci senaryo: Cari açık 30 ise, finansman geliri de 30 olduğuna göre net hata noksan sıfırdır. Zaten ödemeler dengesi projeksiyonlarında net hata noksan hep sıfır öngörülür.
İkinci senaryo: Cari açık 35, finansman geliri 30. Şu durumda ödemeler dengesi toplamının sıfır etmesi için net hata noksana pozitif 5 yazılır. 35 birim cari açık verildiğine, hem de bu açık 30 birim finansman varken verildiğine göre, demek ki kayıtlara tam yansımayan ya da yanlış ölçümden kaynaklanan 5 birim pozitif bir tutar vardır. Bu 5 birim temelde iki nedenden kaynaklanır. Ya cari dengeyi oluşturan döviz gelirleri olduğundan az ya da döviz giderleri olduğundan yüksek kaydedilmiştir. Bunların ikisi birden de olabilir.
Yazımın sonunda değindiğim seyahat gelirlerinin revize edilmesi sonrasında yaşanan da budur. TÜİK seyahat gelirlerini revize ederek yükseltmiş, bu da cari dengeyi aşağı çekmiş, sonuçta net hata noksana kaydedilen pozitif tutar azalmıştır.
Üçüncü senaryo: Cari açık 25’tir, finansman geliri de 30 olduğuna göre ödemeler dengesini sıfırlamak için net hata noksana negatif 5 yazmak gerekmiştir. 30 birim döviz sağlanıp 25 birim harcanmış göründüğüne göre, nereye harcandığı henüz bilinmeyen 5 birim para var demektir. Bu da cari dengedeki döviz giderinin az ya da döviz gelirinin yüksek yazılmasından kaynaklanır.
Seyahat gelirleri daha yeni revize edilip düzeltildiğine göre bu yıl için böyle bir durumdan söz edemeyiz. Dolayısıyla bu yılın ilk çeyreğinde 16.1 milyar dolara ulaşan negatif net hata ve noksanı nasıl açıklayacağız? Net hata noksan bu yıl ocakta 1.7 milyar, şubatta 4.9 milyar, martta 9.6 milyar dolar düzeyinde oluşmuştur. Giderek yükselen bir tutar söz konusu. Bu dönemde döviz gelirini gerçek düzeyinden daha yüksek yazıyor olabilir miyiz, sanmıyorum. Ama tersi mümkün; sanki bir döviz harcamamız var, bu gerçekleşiyor, ne var ki resmi kayıtlarda pek yer almıyor. Yine belirteyim, girişte de dikkat çektiğim gibi bu döviz harcaması tümüyle sistem dışındaki hareketi göstermez, zaten öyle olsa ödemeler dengesi istatistiklerine yansımaz.
Ama bu 16.1 milyar dolarlık net hata noksanın nedenini tam olarak bilme şansına sahip değiliz, Merkez Bankası bile kesin bilmiyor olabilir. Çünkü dediğim gibi net hata noksan diğer kalemleri sıfırlama kalemidir. Bu yıl tam olarak bilemediğimiz, hesaplara en azından şimdilik tam yansımayan bir döviz çıkışı yaşanıyor. Bu, sistemden döviz çıkması sonucunu doğuracak şekilde bir takım yollarla özellikle altın ithal edilmesinden mi kaynaklanıyor, muhtemeldir. Bu durumda ithalat düşük, bağlı olarak cari açık az, dengeyi sağlamak için de net hata noksan negatif olmak üzere yüksek görünmektedir.
NHN’de 47 milyar dolarlık revizyon
Merkez Bankası önceki gün mart ayının ödemeler dengesi verilerini açıklarken, TÜİK’in daha önce yaptığı turizm gelirleri revizyonundan hareketle 2012- 2023 döneminin verilerini revize etti.
Seyahat gelirlerinde 12 yılın toplamı itibarıyla 47 milyar dolarlık artış oldu, cari açık da hemen hemen aynı miktarda küçüldü. Merkez Bankası cari dengede seyahat dışı kalemlerden kaynaklanan küçük düzeltmeler yaptığı için yansıma bire bir olmadı.
Cari dengedeki küçülme de 2023 yılı hariç aynı tutarda olmak üzere net hata ve noksana yansıdı. 2012-2023 dönemi toplamında revizyon öncesinde pozitif 35.1 milyar dolar olan net hata noksan, revizyon sonrasında negatif 11.5 milyar dolar olarak değişti.
