2025’te ihracatta düşüş, ithalatta artış devam ediyor. Mevcut durum değişmez ise üretici ve satıcı çok sayıda işletmenin piyasadan çekilmesi kaçınılmaz olacak.
Türkiye’de 7 bin civarında ayakkabı üreticisi var. 57 bin kişinin istihdam edildiği sektörde toplam üretim 350 milyon adet civarında ve bunun parasal karşılığı yaklaşık 3 milyar dolar. Ortalamalar yanıltıcı olabilir ama yine de bir izlenim verir. Ayakkabı imalat sanayinde firma başına ortalama çalışan sayısı 8, ortalama üretim miktarı 50 bin adet. Bu resmi veriler 2023 yılına ait.
2024 ve 2025’te durumun ne olduğunu henüz tam olarak bilmiyoruz ama işaretler sektör adına alarm veriyor. Yazının amacı da bunlara dikkat çekmek.
2022’de 1,3 milyar dolar ile rekor kıran ayakkabı ihracatımız, 2023 ve 2024’te geriledi. Küresel ihracat pazarında binde 8’e ulaşan pay bir miktar düştü.
Alarm veren şey ithalat verileri. 2023’te 1,4 milyar dolar ile rekor kıran ithalatımız, 2024’te yeni bir rekor ile 1,7 milyar dolara ulaştı. En şaşırtıcı şey ise bence şu: 2021’de 500 milyon dolar ile rekor dış ticaret fazlası veren sektör 2024’te 550 milyon dolar ile bu defa dış ticaret açığında rekor kırdı. 3 yılda bir uçtan diğer uca…
Neden?
Ne oldu da sektörün temel verilerinde ibre tersine döndü? Buna cevap vermek için uzmanlık gerektirmeyen bazı gerçekleri hatırlayalım…
1- Üretim maliyetleri arttı. Özellikle son birkaç yılda işgücü ve enerji giderlerindeki artış üretim maliyetlerini yukarı çekti. TÜİK verilerine göre 2021 yılında bir çift ayakkabının imalatçıdan çıkış fiyatı ortalama 7,5 dolar civarında iken 2023’te 10 dolar oldu. 2024’teki durumu bilmiyoruz.
2- Perakende maliyetleri arttı. Yine yakın geçmişte mağaza kiraları ve işgücü maliyetlerindeki artış nedeniyle, fabrika çıkış fiyatı ile nihai satış bedeli arasındaki fark açıldı. Son aldığınız ayakkabı fiyatına bakıp, mukayeseyi kendiniz yapabilirsiniz. Bunun da etkisiyle, ayakkabı perakendecilerinin sayısı son yıllarda 20 binden 18 bine düştü.
3- Çin ve Vietnam’dan gelen ucuz ürünler. Çin en büyük ayakkabı üreticisi. Dünyadaki ayakkabıların yarıdan fazlası burada yapılıyor. Son dönemde Türkiye'de artan maliyetler ve satış bedelleri, ithal gelen ayakkabıların görece daha ucuz kalmasına zemin hazırladı. Bir de bunun üzerine TEMU’nun, Türkiye piyasasına girmesi dengeleri iyice bozdu. Ticaret Bakanlığı, ithal ayakkabıya uygulanan ilave gümrük vergi oranını bu yıl başında yüzde 30’dan yüzde 40’a çıkardı. Ama bu şimdilik pek etkili olmadı.
Her şeyi sektör dışındaki gelişmelere bağlamak doğru değil. Ayakkabı imalatçılarının da bu süreçte önemli eksikleri, hataları var. İyi olanlara söylenecek bir şey yok ama sektörün büyük bölümü için şu tespitleri yapmak mümkün.
4- Yıllardan beri Türkiye'nin ayakkabı ihracatında, gelişmişlik düzeyi nispeten düşük olan ülkeler ağırlıklı. AB’nin ya da OECD ülkelerinin payı yüzde 35 civarında. Bunu artıramıyor ve daha üst tüketici gruplarına yönelik satış yapamıyoruz.
5- Marka sayısı az. Kapasite ve üretim miktarımız iyi olan bir sektörde kaç markamız var? İşin kötüsü, bu alanda çaba içinde olanları da göremiyoruz. Fasonculuktan marka sahipliğine geçemiyoruz. Bu hem iç piyasaya çalışanlar için geçerli, hem ihracata.
6- Dünya trendlerini takip etmeyi sadece yeni ürünleri izlemek ve benzerlerini yapmaktan ibaret gören büyük bir üretici kitlesi var.
7- Dijitalleşme, ayakkabı sanayicilerinin büyük kısmı için e-ticaret siteleri üzerinden satış yapmakla eş tutuluyor. Üretim planlama, tasarım, üretim, stok yönetimi, nakit yönetimi, pazarlama yönetimi gibi alanlar atlanıyor.
8- Ölçek ve verimlilikte de gerideyiz. Çarpıcı bir örnek olur mu bilmiyorum ama İtalya’da ayakkabı üretici sayısı bizim biraz gerimizde (6 bin civarında) ancak sektörün üretim değeri bizim 4 katımızdan fazla. Ne zaman KOBİ’lere, özellikle de mikro ve küçük ölçeklilere kalkan olduğumuz kadar, büyümeyi özendirmeye başlayacağız?
Artık bitirelim. 2025’te ihracatta düşüş, ithalatta artış devam ediyor. Mevcut durum değişmez ise üretici ve satıcı çok sayıda işletmenin piyasadan çekilmesi kaçınılmaz olacak. Aman ha; çareyi yine gümrük vergilerini artırmakta aramayalım; daha pahalı ayakkabıdan başka bir sonuç alamayız.
