Anayasamızın 138. maddesine göre hâkimler, Anayasa’ya kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verirler. Bu nedenle yargılamada temel taş, “vicdani kanaattir.” Vicdani kanaatin oluşum yeri ise “duruşma”dır.
Her yargılama, her zaman, doğru ya da yalan olmak üzere iki yanlı, iki olasılıklı, birbirine karşıt, ama taraflar ve hâkim için ortak bir kuşkuyla başlar. Eğer duruşma denilen laboratuar sağlıklı verilere dayanmış, aygıtlar sağlıklı çalışmışsa kuşkulu durum tutarlı biçimde çözülecek; suç denilen olayın işlenip işlenmediği gerçekçi biçimde saptanacaktır. (Sami Selçuk. “Vicdani Kanı Yargısını Oluşturma Tekeli, Duruşma Yargıcındır.” Star, 18.11.2008)
Hukuk ve Ceza Muhakemeleri kanunlarında birkaç madde ile ayrıntılı olarak düzenlenen duruşma müessesesi İdari Yargılama Usulü Kanunu’nda (İYUK) ise sadece 2 madde ile düzenlenmiştir. İYUK, kural olarak yazılı yargılama usulünü benimsemiştir. Ancak salt yazılı yargılama usulünün benimsenmiş olması, vicdani kanaatin oluşumunu yeterince sağlayamadığı gibi, tarafları tatmin etmekten de uzaktır. Çünkü taraflar çoğu zaman dilekçeler ve belgeler haricinde, bir kere de konuyu yargıçların huzurunda anlatmak, tartışmak isterler. (Selçuk Hondu, İYUK’da Duruşma Yapılması ve Uygulamadaki Durum, Danıştay Dergisi s:89 sf:4)
Duruşma, davacının dava konusu işlemin iptalini gerektiren önemli hususları bir kez de sözlü olarak ortaya koyması, dosyada önem taşıyan ve bazen dikkatten kaçabilecek konulara işaret etmesi, idarenin de işleminin sebep ve dayanaklarını izah ederek işlemini savunması ve bu tartışmaları izleyen yargıcın, dosyasına duruşmada ileri sürülen hususlar ışığında yaklaşması, hiç şüphesiz kararların kalitesini arttırır.
İYUK’un yeterli düzenleme içermemesinin de etkisi ile idari yargı pratiğinde de (genelde idare, özelde vergi yargısında) duruşma müessesesi olması gereken önemi kazanamamış, adeta gereksiz bir müessese gibi görülmüştür. İYUK’da tek hâkimli mahkemeler de duruşma yapılması hâkimin takdirine bırakılmış, heyet halindeki mahkemelerde ise talep halinde zorunlu kılınmıştır. İstinaf mahkemesinde ise duruşma, yine mahkemenin takdirine bağlanmıştır. Temyiz başvurularında ise yine takdire bağlı olduğundan, hiç denecek derecede az yapılır hale gelmiştir.
Duruşma, taraflar açısından önem taşır ve taraflar savunmaları için gerekli görüyorsa (talep ediyorsa) yapılmak durumunda olmalıdır. Bu nedenle, duruşmanın dava için gerekip gerekmediğini belirleme yetkisi, hiçbir zaman mahkemenin takdirinde olamaz. Eğer savunma makamı (davacı) davanın aydınlanması bakımından duruşmayı gerekli görüyorsa yargı buna saygı göstermek durumundadır.
Bu günkü uygulamada istinaf veya temyiz başvurusunda bulunanın söz hakkının kısıtlanması ve karşı tarafla (veya vekili ile) bir kez de istinaf veya temyiz mercii önünde davasını tartışma hakkının elinden alınması sonucunu doğurmuştur. HMK’da ve CMK’da temyiz merciinin Kanunlarda sayılan birçok halde talep durumunda duruşma yapmakla yükümlü kılınması, HMK’un ve CMK’nın, İYUK’a nazaran “vicdani kanaate” ve dolayısıyla adaletin tecellisine daha fazla hizmet ettiği söylenebilir.
Öte yandan yargılamada önemli olan tarafların adalet duygusunun tatminidir. Kamuoyunda dosyaların zaman ve iş yükü sorunu dolayısıyla yeterince okunmadığı kanaati yaygındır. Bu nedenle taraflar bir kere de davalarını sözlü olarak anlatmak istemektedirler. İdari (özellikle vergi) yargıda duruşmasız verilen kararların, çoğu zaman tarafları tatmin etmediği görülmektedir. Özellikle öngörülemez içtihat değişiklikleri de eklendiğinde durum adalet duygusunu zedeleyen önemli unsurlara dönüşmektedir.
İdari yargı mercilerinin, kanunda yasak olmaması sebebiyle içtihatla geliştirmek yerine, “İYUK’da yazılı usulün benimsendiği ve şahit müessesesinin düzenlenmediği” gerekçesinden hareketle duruşmalarda tanık dinlemekten kaçınması ve tanık ifadesine başvurulamaması da vicdani kanaatin oluşmasını yine engelleyen bir başka unsurdur. Örneğin, disiplin cezasının tanık ifadelerine dayalı olarak verildiği veya cezalı vergi tarhiyatının tanık ifadesine dayalı olarak yapıldığı hallerde davanın tarafları, bu tanıkların tarafsız yargıç huzurunda yeminli ifadelerinin alınmasını sağlama olanağından yoksundur.
Yine vergi yargısında karşılaşılan bir durum ise duruşmayı yapan yargıçla karar veren yargıcın farklılaşabilmesidir. Zira duruşma sonrası mahkeme heyeti, çeşitli belgelerin getirilmesi veya bilirkişi incelemesi gibi çeşitli ara kararları verebilmekte, bu kararların yerine getirilmesi ise zaman almakta, ancak bu arada atamalar yolu ile mahkemenin üyeleri değişebilmektedir. Bu durumda ise duruşmanın artık kararı verecek yeni heyet huzurunda tekrarlanması gerekirken, yeni heyet duruşmayı alelade bir usul muamelesi gibi görmekte, eski heyetin duruşmayı yapmış olmasından hareketle kararı vermektedir. İstinaf veya temyizden dönen dosyaları da genellikle farklı üyeler değerlendirmekte ve duruşma işlevini kaybetmiş olmaktadır. Bu gibi hallerde duruşmanın tekrarlanması yolunun da hiç olmazsa içtihatla açılması gerekmektedir.
Öte yandan mahkemelerin belge getirtme veya bilirkişi incelemesi gibi incelemeleri duruşmadan sonra yapmaları dolayısıyla, belki dava sonucunu etkileyecek bu argümanların duruşmada tartışılması olanağı da kaybolmaktadır. Bu nedenle taraflara tebliğ edilmeyen veya tarafların haberinin temin edilemediği bilgi ve belgelerin karara esas alınamaması gerekir.
Davaları esastan inceleyecek ve maddi olayı tekrar değerlendirecek istinaf mahkemelerinde duruşma yapılmasının mahkemenin takdirine bırakılması yanlıştır. Zira pek çok halde istinaf mahkemesi kararlarına karşı temyiz yolu kapalı olacaktır. İstinaf mahkemesi kararlarına karşı karar düzeltme yolu da artık yoktur.
Vergi mahkemelerine çeşitli sebeplerle gittiğimde, o gün varsa duruşmaları da olabildiğince izliyorum. Maalesef avukatların da duruşmalara gerekli özeni göstermemesi, vergi yargısında sırf duruşmalı işlerde karşı taraf vekâlet ücretinin daha yüksek olması sebebiyle göstermelik olarak duruşma istenmesi, idare veya mükellef taraf avukatlarının duruşmada açıklama ve beyanlarını sadece “dilekçelerimizi tekrarla veya dilekçelerimizdeki açıklamalar uyarınca davanın kabulünü / reddini talep ediyoruz” şeklinde ifade etmeleri de yargı nezdinde duruşmanın gerekliliği konusunda tereddütler doğurmaktadır. Buna karşılık vergi yargısında son derece tartışmalı, yararlı, hâkimlerin karar oluşturmalarına yardımcı, taraf avukatlarının olay nitelendirmesi veya mevzuat yorumuna dayalı uzun duruşmaların yapıldığına da rastlamadı da değilim.
Yasama organının, yargılamanın esasına etkili duruşma müessesesini idari yargı açısından tekrar ele alması ve yeni bir düzene kavuşturmasında, adaletin tecellisi açısından gereklilik bulunmaktadır.
Önümüzdeki yasama döneminin başlarında yeni bir yargı paketinin yasama organına geleceği düşünüldüğünden, ben de konuya yeniden dikkatleri çekeyim istedim.
