Çalışma hayatı ile aile yaşamı, ilk bakışta birbirinden bağımsız gibi görülse de gerçekte karşılıklı olarak birbirini etkilemektedir. Özellikle çocuk sahibi çalışanlar için ebeveynlik sorumluluklarının iş yaşamına etkisi, hukuk düzeninin özel düzenlemeler yapmasını gerekli kılmıştır.
Bu kapsamda süt izni, doğum sonrası işine dönen kadın işçilere tanınmış en eski sosyal haklardan biridir. Ancak uygulamada bu hak çoğu zaman kullanılamamakta, kadın istihdamı üzerinde dolaylı olumsuz etkiler yaratmaktadır.
Süt izninin kanuni dayanağını 4857 sayılı İş Kanunu’nun 74. Maddesi oluşturmaktadır.
Söz konusu madde ile analık izni ve yarım çalışma hakkı yanında süt izni de düzenlenmiştir.
Maddeye göre, “Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır.”
Bu düzenleme uyarınca, süt izni ücretli bir izin olup, işçi bu sürede çalışmasa dahi ücretinde bir kesinti yapılmamaktadır.
Yargıtay’ın güncel kararlarına göre, süt izni verilmeyen işçiye süt izni süreleri için %50 zamlı ücret ödenmesi gerekmektedir.
Süt izninden yararlanma şartları
Süt izninden yararlanmak için aşağıdaki şartların bulunması gerekmektedir.
1.Kadın işçi olmak
Süt izni yalnızca kadın işçilere tanınmış bir haktır. Bu durum, iznin “emzirme” kavramına dayanmasından kaynaklanmaktadır. Ancak günümüzün toplumsal eşitlik anlayışı açısından bu düzenleme eleştirilmekte, bebeğin beslenmesinin yalnızca anne tarafından değil, baba veya evlat edinen kişiler tarafından da sağlanabileceği, bu nedenle iznin babalara da tanınması gerektiği savunulmaktadır.
2.İşçi statüsünde olmak
Süt izninden yararlanabilmek için iş sözleşmesiyle çalışmak gerekmektedir. 2016 yılında yapılan değişiklikle, bu hak sadece İş Kanunu kapsamındaki değil, Basın, Deniz veya Borçlar Kanunu kapsamında çalışan işçilere de tanınmıştır.
3.Çocuğun yaşı
Süt izni, çocuğun bir yaşını doldurmadığı döneme kadar kullanılabilir. Ancak Dünya Sağlık Örgütü ve Sağlık Bakanlığı, bebeklerin iki yaşına kadar anne sütüyle beslenmesini önermektedir. Bu nedenle, kanundaki bir yıllık sınırın iki yıla çıkarılması çağdaş sağlık politikalarıyla daha uyumlu olacaktır.
Süt izninin süresi ve kullanımı
İş Kanunu’na göre süt izni günde toplam 1,5 saattir. İşçi bu süreyi gün içinde istediği zaman kullanabilir, hatta ikiye veya üçe bölebilir. Ayrıca işe geç başlamak veya erken ayrılmak şeklinde de değerlendirilebilir.
Bu sürede geçen zaman çalışma süresinden sayılmaktadır. Dolayısıyla, işçi ücrete hak kazanmakta ve kıdem hesabına dahil edilmektedir.
Uygulamada bazı kadın işçilerin, süt izinlerini birleştirerek haftada bir gün işe gelmeme şeklinde kullandıkları görülmektedir. Bu yöntem, her ne kadar Kanunun ruhuna uygun olmasa ve iş müfettişi denetimlerinde eleştirilmekte ise de, özellikle ev ile işyeri arasındaki mesafenin uzun olduğu durumlarda pratik bir çözümdür.
Kentsel yaşam ve servis/ulaşım güçlüğü dikkate alındığında yapılacak yasal düzenlemeyle süt izninin toplu kullanımına imkan verilmesi gerekmektedir.
Yargıtay’ın çeşitli kararlarında süt izni verilmemesi veya eksik kullandırılması halinde bu sürelerin fazla mesai olarak değerlendirilmesi gerektiğine hükmedilmiştir.
Süt izninin diğer ebeveyn izinleriyle ilişkisi
Süt izni, doğum sonrası 8 haftalık analık izni bittikten sonra kullanılabilmektedir. Analık izni süresince zaten işçi çalışmadığından süt izni fiilen söz konusu olmamaktadır.
Ancak 2016’da yürürlüğe giren yarım çalışma hakkı (İşK m.74/II) ile süt izni arasındaki ilişki karmaşık hale gelmiştir. Kanuna göre yarım çalışma süresince süt izni uygulanmamaktadır. Ancak, yarım çalışmanın haftanın belirli günlerinde tam gün esasına göre yapılması durumunda, tam çalışılan günlerde süt izni verilmesi gerektiği görüşü öğretide kabul görmektedir.
Benzer şekilde, kısmi süreli çalışma yapan işçiler için de izin süresi, haftalık çalışma saatine orantılı biçimde belirlenmelidir.
Süt izninin kullandırılmamasının yaptırımı
Süt izninin kullandırılması zorunlu olup, verilip verilmemesi konusunda işverenin bir takdir hakkı bulunmamaktadır.
Dolayısıyla, süt izninin kanuna uygun şekilde kullandırılmaması durumunda bazı hukuki ve idari yaptırımlarla karşı karşıya kalınabilecektir.
Öncelikle 4857 sayılı İş Kanunu’na göre, süt izninin kullandırmayan veya kanuna aykırı kullandıran işverenler hakkında idari para cezası (21.213 TL) uygulanmaktadır.
İş sözleşmesinin feshi bakımında ise süt izninin yasaya aykırı kullandırılması, 4857 sayılı İş Kanunu uyarınca çalışma koşullarının uygulanmaması nedeniyle işçiye iş sözleşmesini haklı nedenle feshetme imkânı tanımaktadır.
Emziren kadın işçinin günlük çalışma süresinin üzerinde çalıştırılması halinde ayrıca haftalık 45 saatlik çalışma süresini geçip geçmeyeceğine bakılmaksızın saat başına düşen ücretin %50 artırılması suretiyle fazla çalışma ücretinin işçiye ödenmesi gerekmektedir.
Süt iznine yönelik öneriler
Süt izninin yalnızca kadınlara tanınması, kadın istihdamını dolaylı biçimde olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, doğum sonrası izinler ve süt izni gerekçe gösterilerek kadın çalışanların tercih edilmemesi eğilimi gündeme gelebilmekte, bu ise işgücü piyasasında toplumsal cinsiyet eşitsizliğini derinleştirmektedir.
Bu nedenle;
-Süt izninin ebeveyn izni haline dönüştürülmesi,
-İznin baba veya evlat edinen kişilerce de kullanılabilmesi,
-Çocuğun yaş sınırının iki yıla çıkarılması,
-Kentsel yaşam ve servis/ulaşım güçlüğü dikkate alınarak süt izninin toplu kullanımına da imkan verilmesi,
gibi düzenlemeler yapılması uygun olacaktır.
